ĐIỀU KHOẢN GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP ĐA TẦNG TRONG TRỌNG TÀI THƯƠNG MẠI TẠI VIỆT NAM

Sự tồn tại đa dạng của các điều khoản giải quyết tranh chấp đa tầng đặt ra nhiều vấn đề pháp lý trong việc áp dụng trong thực tiễn. Liệu rằng các bước giải quyết tranh chấp đều bắt buộc phải thực hiện và thực hiện lần lượt hay không? Các bước giải quyết tranh chấp mà các bên thỏa thuận trước khi tiến hành tố tụng Trọng tài có phải là thủ tục tiền tố tụng bắt buộc đối với Trọng tài hay không? Nếu các bên không thực hiện đúng và đầy đủ các bước giải quyết tranh chấp như đã thỏa thuận thì hậu quả pháp lý như thế nào, liệu rằng phán quyết trọng tài trong trường hợp đó có thể bị hủy hay không?

Các vấn đề pháp lý này hiện nay được tiếp cận rất khác nhau từ các góc nhìn khác nhau bởi các bên tranh chấp, các chuyên gia, Trọng tài hay Tòa án. Nhìn chung, có thể khái quát thành hai quan điểm như sau: Quan điểm thứ nhất cho rằng các điều khoản giải quyết tranh chấp đa tầng là có tính ràng buộc đối với các bên, các bên phải tuân thủ và thực hiện đầy đủ, theo đúng thỏa thuận về các bước giải quyết tranh chấp và do vậy, thủ tục tiền tố tụng Trọng tài là bắt buộc; phán quyết trọng tài không đảm bảo thủ tục tiền tố tụng Trọng tài theo các bước giải quyết tranh chấp đa tầng sẽ bị hủy. Quan điểm thứ hai cho rằng các điều khoản giải quyết tranh chấp đa tầng là có tính ràng buộc đối với các bên nhưng không hình thành thủ tục tiền tố tụng bắt buộc đối với Trọng tài, các bước tranh chấp tiền tố tụng Trọng tài không cần phải thực hiện đầy đủ trước khi khởi kiện tại Trọng tài và do đó, phán quyết trọng tài trong trường hợp này không bị hủy.

Quan điểm thứ nhất xuất phát từ nguyên tắc tự do, tự nguyện thỏa thuận. Khoản 1 Điều 11 Luật Thương mại 2005 quy định rõ các bên có quyền tự do thoả thuận không trái với các quy định của pháp luật, thuần phong mỹ tục và đạo đức xã hội để xác lập các quyền và nghĩa vụ của các bên trong hoạt động thương mại; Nhà nước tôn trọng và bảo hộ các quyền đó. Khoản 2 Điều 3 Bộ luật Dân sự 2015 cũng quy định: “Cá nhân, pháp nhân xác lập, thực hiện, chấm dứt quyền, nghĩa vụ dân sự của mình trên cơ sở tự do, tự nguyện cam kết, thỏa thuận. Mọi cam kết, thỏa thuận không vi phạm điều cấm của luật, không trái đạo đức xã hội có hiệu lực thực hiện đối với các bên và phải được chủ thể khác tôn trọng”. Khoản 1 Điều 4 Luật Trọng tài thương mại 2010 cũng quy định Trọng tài viên phải tôn trọng thoả thuận của các bên nếu thỏa thuận đó không vi phạm điều cấm và trái đạo đức xã hội. Như vậy, một điều khoản giải quyết tranh chấp đa tầng là một điều khoản thỏa thuận tự nguyện, hợp pháp giữa các bên thì thỏa thuận đó phải được tôn trọng, tuân thủ tuyệt đối. Việc vi phạm các bước giải quyết tranh chấp trong điều khoản giải quyết tranh chấp đa tầng là vi phạm thỏa thuận của các bên, vi phạm nguyên tắc cơ bản của pháp luật Việt Nam và do vậy, phán quyết trọng tài trong trường hợp này sẽ bị hủy theo căn cứ tại điểm b (thủ tục tố tụng trọng tài không phù hợp với thoả thuận của các bên hoặc trái với các quy định của Luật Trọng tài Thương mại 2010), điểm đ khoản 2 Điều 68 Luật Trọng tài Thương mại 2010 (phán quyết trọng tài trái với các nguyên tắc cơ bản của pháp luật Việt Nam).

Cách tiếp cận trên cũng đã được Tòa án chấp nhận. Tại Quyết định số 10/2014/QĐ-PQTT ngày 28-10-2014 của Tòa án nhân dân Hà Nội, trong việc xem xét yêu cầu hủy phán quyết trọng tài trong vụ tranh chấp giữa Công ty Vietmindo với Công ty Hoàng Long (19), Tòa án cho rằng các bên chưa tiến hành thương lượng như trong điều khoản giải quyết tranh chấp đã thỏa thuận mà đã khởi kiện ra Trọng tài là “chưa tuân thủ đúng thỏa thuận của các bên, trái với quy định tại điểm b khoản 2 điều 68 Luật Trọng tài thương mại. Hội đồng trọng tài cho thụ lý vụ kiện khi chưa đầy đủ điều kiện tiền tố tụng, các điều kiện thụ lý chưa đầy đủ là không đúng quy định pháp luật Việt Nam”, “quyết định Trọng tài đã có sự vi phạm nghiêm trọng thủ tục tố tụng Trọng tài theo quy định tại khoản 2 Điều 68 Luật Trọng tài thương mại nên có cơ sở để chấp nhận yêu cầu của Công ty Hoàng Long về việc đề nghị Tòa án hủy toàn bộ phán quyết của Hội đồng Trọng tài”. Như vậy, trong trường hợp này, Tòa án tiếp cận theo hướng thủ tục tiền tố tụng Trọng tài là bắt buộc, nếu các bên thỏa thuận thương lượng trước khi khởi kiện tại Trọng tài thì các bên phải tiến hành thương lượng theo đúng thỏa thuận đó. Vi phạm này là vi phạm nghiêm trọng thủ tục thủ tục tố tụng Trọng tài và Tòa án đã hủy phán quyết trọng tài.

Quan điểm thứ hai cũng thống nhất rằng thỏa thuận giải quyết tranh chấp đa tầng là có tính ràng buộc đối với các bên vì đây là thỏa thuận tự nguyện giữa các bên nhưng các thỏa thuận này không hình thành thủ tục tiền tố tụng Trọng tài bắt buộc, không ràng buộc đối với Hội đồng Trọng tài. Quan điểm này xuất phát từ các quy định về điều kiện, trình tự, thủ tục giải quyết tranh chấp bằng Trọng tài theo quy định của Luật Trọng tài Thương mại 2010 và Quy tắc tố tụng Trọng tài của các Trung tâm trọng tài trong trường hợp tranh chấp giải quyết bằng Trọng tài quy chế. Luật Trọng tài thương mại 2010 cũng như Quy tắc tố tụng của các Trung tâm Trọng tài không có bất kỳ quy định nào ràng buộc về thủ tục tiền tố tụng Trọng tài. Chỉ cần các bên có thỏa thuận trọng tài có hiệu lực, tranh chấp thuộc thẩm quyền giải quyết bởi Trọng tài thì các bên được khởi kiện tại Trọng tài để giải quyết tranh chấp, dù rằng có thương lượng hay hòa giải hay thực hiện một phương thức giải quyết tranh chấp nào khác trước đó hay không. Hơn nữa, sau khi khởi kiện và trong tiến trình tố tụng trọng tài, các bên vẫn không mất quyền thực hiện các phương thức giải quyết tranh chấp khác như thương lượng hay hòa giải. Điều 9 Luật Trọng tài Thương mại 2010 quy định rõ trong quá trình tố tụng trọng tài, các bên có quyền tự do thương lượng, thỏa thuận với nhau về việc giải quyết tranh chấp hoặc yêu cầu Hội đồng trọng tài hòa giải để các bên thỏa thuận với nhau về việc giải quyết tranh chấp. Quy định cụ thể về thương lượng trong tố tụng trọng tài được quy định tại Điều 38 và quy định về hòa giải, công nhận hòa giải thành trong tố tụng trọng tài được quy định cụ thể tại Điều 58 Luật Trọng tài thương mại 2010. Do vậy, quyền tự do thương lượng, thỏa thuận, hòa giải hay tiến hành các bước giải quyết tranh chấp khác của các bên là không bị ảnh hưởng, không bị mất đi trong tố tụng Trọng tài; quyền và lợi ích hợp pháp của các bên trong việc thực hiện các bước giải quyết tranh chấp vẫn được đảm bảo nên không bắt buộc phải tiến hành thủ tục tiền tố tụng Trọng tài theo điều khoản giải quyết tranh chấp đa tầng đã được xác lập.

Cách tiếp cận thứ hai này cũng đã được các Tòa án chấp nhận. Trong Quyết định số 526/2013/KDTM ngày 15-5-2013 của tòa án nhân dân thành phố Hồ Chí Minh, trong việc xét đơn yêu cầu hủy phán quyết trọng tài vụ tranh chấp giữa Công ty Shesido với Công ty Lộc Thủy (20), Hội đồng xét đơn yêu cầu cho rằng “mặc dù Nguyên đơn đã làm không đúng như thỏa thuận” trong bước thương lượng nhưng “vi phạm này không làm cho thỏa thuận Trọng tài quy định tại Điều 13.3 của hợp đồng bị vô hiệu. Do đó, việc Bị đơn là Công ty Lộc Thủy cho rằng thỏa thuận Trọng tài đã không có hiệu lực là không có cơ sở”. Hội đồng xét đơn yêu cầu cũng phân tích: “đặt trường hợp các bên không thực hiện thỏa thuận tại Điều 13.3 trong Hợp đồng bán lẻ là các bên phải thương lượng trước khi gửi đơn đến cơ quan Trọng tài thì Luật Trọng tài thương mại cũng không có điều khoản nào quy định cơ quan Trọng tài được các bên chọn phải xem xét giai đoạn tiền tố tụng của hai bên. Cơ quan Trọng tài chỉ xem xét hiệu lực của thỏa thuận Trọng tài (khoản 1 Điều 43 Luật Trọng tài thương mại). Nếu các bên thật sự có thiện chí thương lượng, hòa giải thì vẫn có thể tiến hành tại cơ quan Trọng tài theo Điều 38 Luật Trọng tài thương mại quy định về thương lượng trong tố tụng Trọng tài và Điều 58 Luật Trọng tài thương mại về Hòa giải, công nhận hòa giải thành. Như vậy, quyền hòa giải thành không bị mất đi trong quá trình tố tụng tại cơ quan Trọng tài nên căn cứ để yêu cầu hủy Phán quyết trọng tài này của Công ty Lộc Thủy là không có cơ sở được chấp nhận”. Như vậy, Tòa án đã tiếp cận điều theo hướng các bước giải quyết tranh chấp tiền tố tụng Trọng tài là không bắt buộc và không hủy phán quyết trọng tài vì lý do các bước giải quyết tranh chấp tiền tố tụng Trọng tài chưa được thực hiện.

Trong vụ tranh chấp số 62/18 về Hợp đồng tổng thầu (Hợp đồng EPC) tại Trung tâm Trọng tài Quốc tế Việt Nam (VIAC), Bị đơn có khiếu nại về thẩm quyền do các bên chưa thực hiện các bước giải quyết tranh chấp về “hòa giải hữu hảo” và “Ban xử lý tranh chấp” như thỏa thuận tại Hợp đồng EPC. Hội đồng Trọng tài đã ra quyết định về thẩm quyền theo hướng Hội đồng trọng tài có thẩm quyền giải quyết vụ tranh chấp. Sau đó, Bị đơn tiếp tục khiếu nại về thẩm quyền của Trọng tài ra Tòa án. Tại Quyết định số 02/2020/QĐ-PQTT ngày 23-4-2020 của Tòa án nhân dân thành phố Hà Nội (21) về giải quyết khiếu nại, Tòa án nhận định: “Bị đơn cho rằng Hội đồng trọng tài vụ tranh chấp số 62/18 không đủ điều kiện về thẩm quyền để giải quyết vụ tranh chấp do việc tranh chấp của các bên chưa được giải quyết tại Ban xử lý tranh chấp và Hòa giải; việc lựa chọn Trung tâm trọng tài giải quyết tranh chấp chưa được các bên thỏa thuận lựa chọn tổ chức Trọng tài cụ thể nào nên Hội đồng trọng tài của VIAC không có thẩm quyền thụ lý giải quyết vụ kiện trên. Tòa án nhân dân Thành phố Hà Nội nhận thấy theo quy định tại các điều 43, 44 Luật Trọng tài thương mại, thì Tòa án chỉ thụ lý và giải quyết khiếu nại của Hội đồng trọng tài trong các trường hợp là đương sự không có thỏa thuận Trọng tài, thỏa thuận Trọng tài bị vô hiệu, thỏa thuận Trọng tài không thể thực hiện được, trong trường hợp cụ thể này thì các bên đương sự có thỏa thuận Trọng tài là cơ quan giải quyết vụ tranh chấp và thỏa thuận này không bị vô hiệu”; “Việc bị đơn cho rằng trước khi nguyên đơn khởi kiện ra VIAC thì giữa nguyên đơn và bị đơn phải giải quyết vụ kiện tại Ban xử lý tranh chấp và hòa giải. Ý kiến này của bị đơn đưa ra là không khả thi bởi giữa các đồng nguyên đơn và bị đơn đã có rất nhiều thư trao đổi qua lại trong thời gian từ tháng 9/2016 đến tháng 01/2019, nội dung tranh chấp giữa các bên đều không thống nhất được. Do đó, các đồng nguyên đơn khởi kiện vụ tranh chấp Hợp đồng EPC ra VIAC mà bỏ qua các bước nêu tại các khoản 20.2, 20.3, 20.4 và 20.5 là giải quyết vụ kiện tại Ban xử lý tranh chấp và hòa giải là không trái với thỏa thuận của các bên ký kết trong Hợp đồng EPC”. Trên cơ sở đó, Tòa án không chấp nhận khiếu nại về thẩm quyền của Bị đơn trong vụ tranh chấp và công nhận thẩm quyền của Trọng tài dù các bên chưa tiến hành thủ tục tiền tố tụng là hòa giải hay Ban xử lý tranh chấp. Như vậy, Tòa án đã nhận định theo hướng Nguyên đơn bỏ qua bước hòa giải và Ban xử lý tranh chấp là không trái với thỏa thuận và không ảnh hưởng đến thủ tục tố tụng Trọng tài. Có thể hiểu rằng trong trường hợp này, điều khoản giải quyết tranh chấp đa tầng giữa các bên thỏa thuận nhiều phương thức giải quyết tranh chấp gồm thương lượng, hòa giải, Ban xử lý tranh chấp và cuối cùng là Trọng tài nhưng Tòa án cho rằng các bước giải quyết tranh chấp không cần phải tiến hành đầy đủ và tuần tự mà có thể bỏ qua (hòa giải và Ban xử lý tranh chấp) để tiến hành khởi kiện tại Trọng tài.

Các vụ việc trên cho thấy cả hai quan điểm đối với hệ quả pháp lý của thỏa thuận giải quyết tranh chấp đa tầng đều được thừa nhận trên thực tế bởi các Tòa án. Tuy nhiên, hai quan điểm trên là hai quan điểm đối lập và cách tiếp cận không thống nhất như nêu trên của các Tòa án sẽ gây ra rất nhiều khó khăn cho việc áp dụng điều khoản giải quyết tranh chấp đa tầng. Thực tiễn nêu trên gây ra cảm giác thiếu an toàn pháp lý cho các điều khoản giải quyết tranh chấp đa tầng, không biết trường hợp nào Tòa án sẽ hủy phán quyết trọng tài với lý do các bên không tuân thủ thủ tục tiền tố tụng trước khi tiến hành khởi kiện tại Trọng tài.

Theo nhìn nhận của tác giả, quan điểm thứ hai có xu hướng được chấp nhận rộng rãi hơn so với quan điểm thứ nhất. Chỉ trong một số ít vụ tranh chấp, bên bị đơn hoặc bên thua kiện trong vụ tranh chấp tại Trọng tài mới phản đối thẩm quyền của Trọng tài, yêu cầu hủy phán quyết trọng tài với lý do các bước giải quyết tranh chấp trong điều khoản giải quyết tranh chấp đa tầng chưa được thực hiện đầy đủ, thủ tục tiền tố tụng Trọng tài chưa được đảm bảo. Mặc dù các điều khoản giải quyết tranh chấp đa tầng rất đa dạng và phổ biến như trình bày tại mục 2.1 nêu trên nhưng không phải trong tất cả các vụ tranh chấp, vấn đề thủ tục tiền tố tụng Trọng tài đều được đặt ra. Với các vụ tranh chấp đã được nêu tại mục 2.1, mặc dù có điều khoản giải quyết tranh chấp đa tầng nhưng khi nguyên đơn khởi kiện tại Trọng tài thì Bị đơn vẫn tham gia và không phản đối về thủ tục tiền tố tụng Trọng tài, chỉ có vụ tranh chấp giữa Công ty Shesido với Công ty Lộc Thủy và tranh chấp giữa Công ty Hoàng Long với Công ty Vietmindo thì vấn đề thủ tục tiền tố tụng Trọng tài mới được đặt ra và Tòa án đã giải quyết theo những cách thức khác nhau. Việc các bên có thỏa thuận giải quyết tranh chấp đa tầng nhưng các bên không phản đối vi phạm về thủ tục tiền tố tụng Trọng tài phải chăng các bên cũng ngầm hiểu và chấp nhận rằng các thủ tục tiền tố tụng Trọng tài trong các điều khoản giải quyết tranh chấp mà các bên đã thỏa thuận là không bắt buộc?

Tác giả cho rằng với thực tiễn giải quyết nêu trên của Tòa án, pháp luật cần có quy định hướng dẫn, thống nhất cách tiếp cận đối với điều khoản giải quyết tranh chấp đa tầng để tạo ra một môi trường pháp lý an toàn, lành mạnh, minh bạch cũng như thống nhất đường lối xét xử của Tòa án. Tác giả cho rằng nên tiếp cận điều khoản giải quyết tranh chấp đa tầng theo hướng đây là thỏa thuận tự nguyện, hợp pháp, có tính ràng buộc đối với các bên và phải được tôn trọng vì đây là vấn đề có tính nguyên tắc. Tuy nhiên, thỏa thuận về các bước giải quyết tranh chấp có phải là thủ tục tiền tố tụng Trọng tài mang tính bắt buộc hay không thì cần xem xét ý chí của các bên trong từng hoàn cảnh, thỏa thuận cụ thể. Nếu thỏa thuận giải quyết tranh chấp đa tầng giữa các bên thể hiện rõ ràng tính bắt buộc của thủ tục tiền tố tụng, phải thực hiện các bước giải quyết tranh chấp một cách tuần tự, chẳng hạn như nêu rõ trình tự, thủ tục tiến hành các bước giải quyết tranh chấp, thời hạn giải quyết tranh chấp thì các bước giải quyết tranh chấp đó phải được thực hiện theo đúng thỏa thuận. Trường hợp thỏa thuận giải quyết tranh chấp đa tầng không thể hiện rõ ràng ý định của các bên về việc hình thành thủ tục tiền tố tụng Trọng tài bắt buộc thì các bước giải quyết tranh chấp tiền tố tụng Trọng tài trong trường hợp đó là sự tùy chọn, các bên có thể thực hiện tuần tự hoặc không hoặc bỏ qua các bước giải quyết tranh chấp tiền tố tụng Trọng tài để thực hiện khởi kiện tại Trọng tài. Cách tiếp cận này cũng đã được các Trung tâm trọng tài trên thế giới (như ICC, WIPO đã nêu trên) áp dụng trong việc xây dựng các điều khoản mẫu về giải quyết tranh chấp đa tầng, có trường hợp các bước giải quyết tranh chấp tiền tố tụng Trọng tài, chẳng hạn như hòa giải, là tùy chọn, có trường hợp là bắt buộc tùy theo lựa chọn và thỏa thuận của các bên.

Việc xem xét tính bắt buộc của thủ tục tiền tố tụng Trọng tài sẽ do Hội đồng Trọng tài đánh giá theo hướng quy định của khoản 1 Điều 43 Luật Trọng tài thương mại: Trước khi xem xét nội dung vụ tranh chấp, Hội đồng trọng tài phải xem xét hiệu lực của thỏa thuận trọng tài; thỏa thuận trọng tài có thể thực hiện được hay không và xem xét thẩm quyền của mình. Tác giả cho rằng cần bổ sung vào khoản 1 Điều 43 Luật Trọng tài thương mại về việc Hội đồng Trọng tài xem xét thủ tục tiền tố tụng Trọng tài mà các bên đã thỏa thuận trước khi xem xét nội dung vụ tranh chấp. Nếu các bên đã thỏa thuận thủ tục tiền tố tụng Trọng tài là bắt buộc mà chưa thực hiện thì Hội đồng Trọng tài tiến hành hoãn hoặc tạm ngừng hoặc tạm đình chỉ giải quyết tranh chấp để tạo điều kiện cho các bên thực hiện các thủ tục tiền tố tụng đó. Hiện tại, Luật Trọng tài thương mại chưa có quy định về tạm ngừng hay tạm đình chỉ giải quyết tranh chấp nên cần bổ sung các quy định này. Tuy vậy, việc hoãn hay tạm ngừng, tạm đình chỉ giải quyết tranh chấp để các bên thực hiện thủ tục tiền tố tụng, thực hiện các bước giải quyết tranh chấp tiền tố tụng có thể kéo dài thời gian giải quyết tranh chấp tại Trọng tài. Dù vậy, việc kéo dài thời gian này là cần thiết vì đó là thỏa thuận của các bên và phải được tôn trọng, thực hiện đầy đủ.

Việc trao quyền cho Hội đồng Trọng tài đánh giá tính bắt buộc của thủ tục tiền tố tụng Trọng tài là phù hợp bởi lẽ Hội đồng Trọng tài mới có thẩm quyền giải quyết tranh chấp và đánh giá các vấn đề pháp lý của vụ tranh chấp, kể cả vấn đề thủ tục tiền tố tụng Trọng tài. Trung tâm trọng tài chỉ nhận Đơn khởi kiện và hỗ trợ về mặt hành chính, vật chất cho Hội đồng Trọng tài nên không thể để Trung tâm hay Chủ tịch Trung tâm đánh giá việc thực hiện thủ tục tiền tố tụng giữa các bên tranh chấp ngay từ khi nộp Đơn khởi kiện. Do vậy, cũng giống như trường hợp có tồn tại thỏa thuận trọng tài hay không, thỏa thuận trọng tài có vô hiệu hay không, dù có thủ tục tiền tố tụng bắt buộc hay không và các bên có tiền hành thủ tục tiền tố tụng hay chưa thì khi nguyên đơn nộp khởi kiện tại Trọng tài thì thủ tục tố tụng trọng tài cũng được bắt đầu và tiến hành cho đến khi Hội đồng Trọng tài được thành lập và chính Hội đồng Trọng tài sẽ xem xét, đánh giá các vấn đề này.

Trên cơ sở đó, Tòa án cũng tiếp cận tương tự khi xem xét khiếu nại về thẩm quyền của Trọng tài, xem xét yêu cầu hủy phán quyết trọng tài trong trường hợp các bên có vi phạm về thủ tục tiền tố tụng Trọng tài. Nếu các bên có vi phạm về thủ tục tiền tố tụng nhưng Hội đồng Trọng tài đã xem xét, đã tạo điều kiện cho các bên khắc phục trong tố tụng trọng tài thì Tòa án công nhận thẩm quyền của Hội đồng trọng tài, không hủy Phán quyết trọng tài. Ngược lại, nếu có vi phạm về thủ tục tiền tố tụng Trọng tài, vi phạm về các bước giải quyết tranh chấp đa tầng mà các bên đã thỏa thuận, Hội đồng Trọng tài không xem xét, không tạo điều kiện cho các bên khắc phục, thực hiện thủ tục tiền tố tụng thì đó là vi phạm điểm b, điểm đ khoản 2 Điều 68 Luật Trọng tài Thương mại 2010 và phán quyết trọng tài trong trường hợp đó sẽ bị hủy. Từ thực tiễn giải quyết của Tòa án, cũng cần xây dựng và ban hành Án lệ về vấn đề này.